Barrow’da, avcılık yapan İnupiat yerlileri etlerini buz mahzenlerde saklıyor. Bu mahzenler yüzeyin 3-3,5 metre altında.
Alaska ve Rusya’daki Yerliler balina etlerini ve diğer geleneksel yiyeceklerini donmuş toprak tabakasında saklıyorlar. Ancak bu yeraltı dondurucuları çözülerek gıda sorunları yaşanmasına sebep oluyor.
Alaska, Barrow’da Grönland balinasının ve başka hayvanların etlerinin saklandığı yeraltı buz mahzenlerini inşa etmek hiç de kolay bir iş değil. Yüzeyin 30 santimetre altındaki daimi don (permafrost) yazın bile kaya gibi sert.
Herman Ahsoak, geçtiğimiz yıl bir kaya delici almış ve 10 yıldan fazla bir süredir kaptanlık ettiği balina avcısı ekibinin kullanabilmesi için mahzen yapmış. Ama ilkbaharda eriyen karın, kapağından sızarak, 4,2 metre derinliğe sahip mahzeni “baştan aşağı” suyla doldurduğunu söylüyor Ahsoak.
ABD’nin en kuzeyindeki Barrow kentinde, kendilerine besin sağlamak için avcılık yapanların buz mahzenlerini muhafaza etmesi her zaman zor bir işti. Ancak yükselen sıcaklık değerleri bu yeraltı dondurucularının çoğunu kullanılamaz hale getiriyor.
Alaska, Point Hope’daki bu buz mahzen ve diğerleri balina eti ve geleneksel yiyecekleri saklamak için kullanılıyordu. Bölgede sıcaklık değerleri yükseldikçe mahzenlerin çoğu erimeye başladı. Erozyon ve arazide meydana gelen bozulmalar da suyun içeri girip besinlere zarar vermesine neden oluyor. [Fotoğraf: Katie Orlinsky, National Geographic]
Bölge sakinlerinden yaşlılar ve araştırmacıların verdiği bilgilere göre Alaska’nın yerli topluluklarının nesillerdir gıda saklamak için kullandıkları buz mahzenler gittikçe artan bir hızda erimeye başladı. Yükselen sıcaklık değerlerinin yanı sıra kıyı erozyonu ve jeolojik zemindeki bozulmalar, çözülmeyi daha da artırıyor.
Alaska Fairbanks Üniversitesi’nden jeofizikçi Vladimir Romanovsky “Donma noktasının altındaki sıcaklık değerleri bile birçok mahzen için eti güvenli bir şekilde saklamaya yetecek kadar soğuk değil,” diyor.
Bütün bunlar da Kuzey Kutbu sakinlerini etlerini saklamak için yeni ve güvenli yollar bulma arayışına sokuyor.
“Daha önce hiç böyle bir sorun yaşamamıştık,” diyor balina avlarında zıpkıncılık yapan Borrow’un ihtiyar heyetinden Larry Aiken.
Alaska’nın North Slope bölgesindeki Inupiat yerlileri her ilkbahar Grönland balinası avlıyor. Bu da onlara bir yılda tüketilecek tonlarca et sağlıyor. Yerlilerin avlanması Uluslararası Balina Avcılığı Komisyonu’nun düzenlemelerine tabi. [Fotoğraf: Flip Nicklin, Minden Pictures]
Suyla Doluyorlar
İnupiat yerlileri balina, mors, fok, karibu ve balık avlıyor ama kendilerine besin sağlamak için yaptıkları bu avcılığın getirisi öngörülemez bir alçalıp yükselme eğiliminde. Bu durum, genellikle yüzeyin 3-3,5 metre altında bulunan ve et saklamak için kullanılan buz mahzenleri, verimsiz geçen aylar için kritik hale getiriyor. Genellikle balina avcılığı yapan ekip üyelerinin aileleri tarafından paylaşılan mahzenlerin bazılarına küçük kulübelerden giriş yapılırken bazılarının da kontrplak kapakları var.
Barrow’un ana marketi AC Value Centers’ta satmak üzere oyuncak bebek ve başka ürünler yapan Emma Neakok “Suyla dolan çok sayıda mahzen var,” diyor. Barrow’un daha yoksul sakinlerinin işlenmiş gıda satın almak için bütçelerini zor denkleştirdiklerini, balina etini saklamak için de birden fazla kutu tipi dondurucuya ihtiyaç olduğunu ekliyor Neakok. “Bütün bu gıdalar bir mutfak buzdolabına sığmıyor,” diyor.
Barrow’daki 1500 hanenin yüzde azımsanamayacak bir kısmı beslenmelerinin yarısı hatta daha da fazlası için kendi avladıklarına bel bağlamış durumdalar. Bu durum da gıda paylaşımı ve saklanmasını özellikle önemli hale getiriyor.
Barrow, ABD’nin en kuzeyindeki kent. Yerel marketlerde gıda pahalı ve balina, mors eti ya da Kuzey Kutup bölgesinde yenen diğer geleneksel besinler kadar da besleyici değil. [Fotoğraf: Gregory Bull, Associated Press]
Rusya, Cherskiy’deki Kuzeydoğu Bilim İstasyonu direktörü Nikita Zimov eriyen buz mahzenlerin Kuzey Kutup bölgesindeki avcıları ve balıkçıların düzenini alt üst ettiğini söylüyor. Permafrostun ısınmasıyla birlikte mahzenleri gerektiği gibi muhafaza etmenin hiçbir zaman olmadığı kadar önemli hale geldiğinin de altını çiziyor.
“Bu bölgede çok sayıda insan buz mahzenlerini gerektiği gibi muhafaza edemiyor,” diyor Zimov. Soğuk havanın dolaşması için dondurucuyu açmak kadar ilkbaharda eti dışarı çıkarıp dondurucunun tabanına taze kar serpmek de yapılması gerekenlerin başında geliyor.
Uygulamada dikkate alınması gerekenlerin yanında işin bir de manevi gereklilikleri var. Barrow’dan yüz yüze konuştuğumuz Inupiat yerlisi bir kadın “Buz mahzeninizi temizlemek zorundasınız çünkü balina kalacağı yer temiz değilse kendini teslim etmeyecektir,” diyor.
Barrow sakinlerinden Richard Glenn, mahzenini değişen iklimi hesaba katarak tasarlamış. Bir kırığın suyun içeri sızmasına sebep olmasının ardından, mahzenin ağzını çim bloklarla izole etmiş. “Yüzeydeki ısınmaya karşı zaman kazanabilmek için bilinçli olarak normalden biraz daha derin bir mahzen kazdım, yüzeyin 6 buçuk metre derinindeydim sanırım,” diyor Glenn.
Ekonomik Gelişme mi, Kültürel Kayıp mı?
Bazıları için eti yeraltı yerine mutfakta saklamak ekonomik gelişmenin bir göstergesi.
“Buz mahzenleri muhafaza etmek en iyi durumda bile bir sürü iş demek. Bunların yerine dondurucuların daha fazla kullanılmasını bir nedeni de oda tipi dondurucuların artık erişilebilir olması. İnsanların 40 yıl öncesine göre daha çok parası ve iş dışında geçirdiği daha az zaman var,” diyor North Slope Borough’tan balina avcılığı ekipleriyle çalışan biyolog Craig George.
North Slope Borough’tan kendi besinini sağlamak için avcılık yapan bir yetkili olan Gordon Brower bu değişimin hem kültürel ve hem de yemeğe dair bedellerinin olduğunu söylüyor. Barrow’daki evinin mutfağında birkaç kutu tipi soğutucu olsa da mahzende donmuş eti tercih ettiğini belirtiyor Brower. “Mahzen, dondurucuda mümkün olmayan şekilde etin yavaş olgunlaşmasını sağlıyor. Farklı bir tat ve geleneklerimizden bir kopuş bu.”
Ahsoak av ekibinin yiyeceği etleri saklamak için bir akrabasının mahzenini kullanıyor şimdilik. Ama balina avlama sezonu, yani ilkbahar yaklaşırken bu “epey küçük” mahzenin yeterli bir saklama alanı sağlamayacağından da endişeli. Ahsoak’ın ekibi bu ayın başında yakaladığı Grönland balinasından yaklaşık 47 ton et elde edildi. “Yani ekibimi ve kaya delicimi alıp buzu deleceğim,” diyor.