Çocuk Felci Ortadan Kalkıyor mu?

Uluslararası çabaların ve işbirliğinin yoğunlaşmasıyla 2016, dünyanın çocuk felcinden kurtulduğu yıl olabilir. 

Yogi Berra’nın (Niels Bohr’un ve Samuel Goldwyn’ın) tahminde bulunmak zor şeydir dediği söylenir, özellikle de gelecek söz konusu olduğunda. Bulaşıcı hastalıklar konusunda tahmin yürütmek ise özellikle riskli. Çünkü iklimde, ticarette veya hükümet faaliyetlerinde yaşanan öngörülemez küçük değişimler, halledildiğine inanılan bir sorunu güçlü bir şekilde yeniden hayata döndürebiliyor.

2016’ya girdiğimiz şu sıralarda, halk sağlığı uzmanlarının umut ışığı gördüğü, bu yıl içinde gerçekten de çözümleneceğini düşündüğü bir hastalık çocuk felci. Geçtiğimiz yıl, tarihsel olarak en düşük vaka görülen yıl oldu. Doğal virüs tipinin yol açtığı 70 vaka ve aşılarda kullanılan zayıflatılmış virüsün mutasyonu sonucu ortaya çıkan 26 vaka meydana geldi. Bir önceki yıl ise 341 doğal tür ve 51 adet aşıdan türeyen enfeksiyon görülmüştü. Bunun yanı sıra, doğal tip enfeksiyonlar sadece iki ülkede (Afganistan ve Pakistan), aşılardan ortaya çıkan vakalar ise beş ülkede yaşandı. Uzun lafın kısası ilmik giderek daralıyor.

Sağlık yetkililerinin bu yıla dair en büyük umudu, çocuk felci yayılımının sona erdirilmesi. Nihai hedef virüsü tamamen ortadan kaldırmak, ancak böyle bir durum, insanlarda çiçek ve hayvanlarda sığır vebası eradikasyonu olmak üzere şimdiye kadar yalnızca iki kez yaşandı. Bir hastalığın yeryüzünden silinmiş olması için tüm dünyada üç yıl boyunca hiç bir vakanın yaşanmamış olması gerekiyor. Eğer 2016’da hiç çocuk felci vakası olmazsa, hastalığın yeryüzünden silinmesi 2018 yılı sonunda gerçekleşebilir demektir.

Bu da yıl olarak yuvarlak bir rakam olacak, çünkü çocuk felci yok etme kampanyası 1988 yılında başlamıştı. Hiç kimse bu kadar uzun süreceğini düşünmemişti aslında. Çocuk felcini yok etme girişimine esin veren çiçek hastalığını yok etme kampanyası 15 yıl içinde amacına ulaşmıştı.

Çiçek hastalığının yok olduğu 1980 yılında ilan edildi. Üzerinden o kadar çok zaman geçti ki, birçok kişi ne kadar yıkıcı bir hastalık olduğunu ya da neye benzediğini bilmiyor. (Bu hastalıktan kurtulmuş olanlar var ama yaşlanıyorlar. Doğal çiçek hastalığına yakalanan en son kişi olan Somalili Ali Maow Maalin 2013 yılında öldü). Aynı şekilde, yok etme kampanyasının ne kadar zor olduğunu da unuttuk. Çiçek başarıya ulaşan ilk kampanyaydı ama dünya çapında yetkililerin ortadan kaldırmak için çaba gösterdiği beşinci hastalıktı. Başarısı sırasında, gelecekteki bir kampanyanın ne gibi ihtiyaçları olduğunu da ortaya koymuştu. Yalnızca insanlara yapılacak bir aşıya değil, yanı sıra erişimi kolay bir laboratuvar ağına, granüler taramaya, politik desteğe, çok sayıda gönüllüye ve çok ama çok paraya ihtiyaç vardı.

Çocuk felcini bitirme kampanyası bitiş çizgisine giden zorlu yolculuğu sırasında, yerel yolsuzluklardan radikal muhalefete, CIA’in inanılmaz müdahalesinden virüsün siyasi sınırları (Çin’e) ve okyanusları (Brezilya’ya) geçme yeteneğine kadar birçok engelle karşılaştı.

Ama şimdi nihayet son yaklaşıyor. Kampanyaya 1988’den bu yana milyonlarca gönüllü ve bir milyar dolar parasal destek veren Rotary International’ın Polio Plus programı yöneticisi Carol Pandak’a önümüzdeki 12 ay konusunda ne düşündüğünü soruyorum.

“Çok yaklaştık,” diyor. “Geriye iki endemik ülke kaldı. Üç tip virüsten tip 2’nin ortadan kalktığı Eylül ayında açıklandı. Tip 3 olandan üç yıldır dünyada hiç bir vaka görülmüyor. Pakistan ve Afganistan ise, Mayıs 2016’ya kadar yurt içindeki yayılmaların engellenmesi hedefleniyor.”

Doğal çocuk felcinin azalışı, ağızdan alınan aşıdaki zayıflatılmış virüsün doğal virüs şiddetine ulaşmasıyla ortaya çıkan aşı kaynaklı çocuk felci tehlikesini paradoksal bir şekilde artırıyor. Bu tehdidi etkisiz hale getirmenin tek yolu, yok edilmiş virüsle yapılan aşıyı enjekte yoluyla uygulamak. Batılı ülkelerde geniş çaplı kullanılan bu yöntem, son zamana kadar dünyanın güney kesimlerinde fazla pahalı ve karmaşık olarak kabul ediliyordu.

Ağızdan alınan aşı kullanılan ülkelerin bu geçişi başlatmayı kabul ettiğini ve enjeksiyon ile uygulanacak tek doz aşının çocukların rutin aşılarına dahil edildiğini söylüyor Pandak. Böylece, çocukların felce karşı bağışıklığı artacak ve zayıflatılmış virüsün bağırsakta çoğalması sonucu ortaya çıkan doğal türe dönüş yaşanmayacak.

Çiçek kampanyası sırasında, neredeyse başarıya ulaşıldığı düşünüldüğü sırada beklenmedik bir hava koşulu –Bangladeş’te 50 yılın en büyük seli– yaşanmıştı. Ve bu da iç göçü harekete geçirerek hastalığın yeniden yayılmasına neden olmuştu. Çocuk felci de bu gibi son dakikada yaşanabilecek aksiliklere açık, özellikle de son kalan iki endemik ülke öngörü yapmayı zorlaştıran yerler olduğu için. Pakistan’dan gelen gezginler Ağustos ayında Afganistan’a çocuk felci taşımışlardı.

“Pakistan’da ordu, çatışma bölgelerinde aşılama yapanlara koruma sağlama sözü verdi,” diyor Pandak. “Bir başka başarılı strateji de, çatışmalar ve askeri harekat yaşanan bölgelerden kaçan insanları aşılamak için sınır noktaları kurulmasıydı. Rotary gönüllülerinin tren istasyonlarında ve ücretli geçiş gişelerinde haftanın yedi günü 24 saat çalıştıklarını gördüm. Böylece nerede olurlarsa olsun insanlara ulaşabiliyorduk.”

Zorluklar kuşkusuz devam ediyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün gündemine göre çocuk felci hâlâ “uluslararası çapta insan sağlığı krizi” olarak kabul ediliyor ve hastalığın varlığını sürdürdüğü ülkelerde ya vatandaşların ülkeyi terk etmeden önce aşılanması ya da ülke dışına çıkışının engellemesi gerekiyor. Ayrıca çocuk felci, dünyanın dört bir yanındaki laboratuvarların buzluklarında sessizce yaşamaya devam ediyor. Bir laboratuvar kazası sonucu hastalığın geri dönmemesi için, bunların hepsinin saptanıp içeriklerinin yok edilmesi gerekiyor. (Aynı şey kısa bir süre önce sığır vebası için de yapıldı). Enjekte edilen aşının, sadece canlı değil aynı zamanda bulaşıcı da olan virüslerle yapılmış olması da laboratuvar kazası sonucu geri dönüş riskini artırıyor. Yılbaşı gecesi bir açıklama yapan İngiliz bilim insanları, zayıflatılmış virüs içeren etkin bir aşı ortaya çıkarmanın bir yolunu bulmuş olabileceklerini belirttiler.

Çocuk felci ortadan kalktığında –eğer ortadan kalkarsa tabii– dünya sadece hastalığın yokluğuna sevinmekle kalmayacak. Aynı zamanda hastalığı kontrol altında tutmak ve ortadan silmek için kurulan sağlık alt yapının başka alanlarda kullanılma olasılığının da sevincini yaşayacak. Pandak, ülkelerin ve gönüllülerin ilgilerini tek bir hastalık yerine çocukların genel sağlığına yoğunlaştırma olasılığından heyecan duyuyor.

“Otuz yıldır bununla uğraşıyoruz,” diyor. “En son vakaya kadar fon sağlamaya, destek vermeye ve farkındalık yaratmaya devam edeceğiz. Sonunu getirmeye kararlıyız.”